Kto może zostać
żywym dawcą
nerki lub wątroby

Przeszczepienie to proces mający na celu przywrócenie niektórych funkcji ciała ludzkiego przez przeniesienie tkanki, komórki lub narządu od dawcy do ciała biorcy. W Polsce dozwolone jest pobranie i przeszczepienie narządu, np. nerki lub fragmentu wątroby od żywego dawcy, co szczegółowo reguluje ustawa z 2005 roku o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu tkanek, komórek i narządów ( Dz. U. 2005, nr 169, poz.1411) tzw. ustawy transplantacyjnej.

Art. 12 ust.1 określa warunki, na podstawie których można pobrać narząd od żywego dawcy. Pobranie jest możliwe, gdy następuje na rzecz krewnego w linii prostej, rodzeństwa, osoby przysposobionej lub małżonka, lub na rzecz innej osoby, o ile przemawiają za tym szczególne względy osobiste, z zastrzeżeniem uzyskania zgody sądu. Procedura została wyjaśniona w dalszej części artykułu.

Lekarze pobierający i przeszczepiający ustalają zasadność i celowość pobrania i przeszczepienia narządu określonemu dawcy do biorcy, czyli dlaczego przeszczepienie jest niezbędne i jakie korzyści przyniesie biorcy. Pobranie narządu poprzedzone jest niezbędnymi badaniami lekarskimi, w których określa się czy ryzyko zabiegu nie wykracza poza przewidywane granice dopuszczalne do tego rodzaju zabiegów i nie upośledzi w istotny sposób stanu zdrowia dawcy. Kandydat na dawcę musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Wyraża on pisemną zgodę na pobranie narządu i przeszczepienie go wskazanemu biorcy. Pobranie narządu od osoby, która leczy się psychiatrycznie, nawet skutecznie jest ryzykowne, ponieważ wyrażenie zgody na zabieg może budzić uzasadnione wątpliwości, co do ustawowej świadomej zgody na zabieg.

Kandydat na dawcę przed wyrażeniem zgody na pobranie musi zostać poinformowany pisemnie o ryzyku, rodzaju zabiegu oraz dających się przewidzieć następstwach dla jego stanu zdrowia w przyszłości w związku z pobraniem. Obowiązek poinformowania kandydata na żywego dawcę o następstwach dla jego zdrowia w związku z zabiegiem spoczywa na dwóch lekarzach, lekarzu – który dokona pobrania narządu oraz drugim lekarzu, który nie bierze bezpośredniego udziału w pobraniu i przeszczepieniu narządu. Ponadto, kandydat na dawcę zostaje uprzedzony przed pobraniem o negatywnych skutkach dla biorcy, wynikających z wycofania zgody na pobranie narządu – zwłaszcza w ostatniej chwili, co może uczynić nawet tuż przed samym pobraniem. Dlatego tak ważne jest tutaj, aby dawca był bardzo dobrze przygotowany od strony psychologicznej na etapie kwalifikacji. Kandydat na żywego dawcę narządu to osoba, która ukończyła 18 rok życia, natomiast nie jest możliwe pobranie narządu od kobiety ciężarnej.

W świetle art. 13 ust. 1 pobranie narządu np. nerki lub fragmentu wątroby od żywego dawcy jest możliwe na rzecz osoby, która nie jest krewnym w linii prostej (np. rodzic, dziecko, dziadek, babcia), rodzeństwem, osobą przysposobioną (np. adoptowane dziecko) lub małżonkiem, czyli takiej, która jest dalszym krewnym np. kuzynem, wujkiem czy przyjacielem rodziny, ale tu powstaje wymóg uzyskania zgody sądu.

W postępowaniu nieprocesowym (w terminie do 7 dni) sąd rejonowy właściwy ze względu na zamieszkanie lub pobyt dawcy wydaje postanowienie o możliwości pobrania narządu od żywego dawcy.

Wydanie postanowienia przez sąd, poprzedzone jest wysłuchaniem wnioskodawcy, czyli potencjalnego żywego dawcy. Sąd zapyta o motywy darowania narządu, co ma na celu na tym etapie zweryfikowanie i wykluczenie jakichkolwiek motywów o charakterze komercyjnym bądź też zawierającym przesłanki przymusu, groźby czy szantażu. Sąd rejonowy wydaje postanowienie po wysłuchaniu potencjalnego dawcy oraz po zapoznaniu się z opinią Komisji Etycznej Krajowej Rady Transplantacyjnej. Postępowanie jest wolne od opłat sądowych. Wniosek złożony przez dawcę do sądu musi zawierać: pisemną zgodę biorcy na pobranie narządu od wskazanego żywego dawcy, opinię Komisji Etycznej Krajowej Rady Transplantacyjnej oraz orzeczenie kierownika zespołu lekarskiego mającego dokonać przeszczepienia o zasadności i celowości wykonania zabiegu pobrania od żywego dawcy i przeszczepienia biorcy.

Ustawa transplantacyjna nie definiuje pojęcia „szczególne względy osobiste”, co można uznać za jej mankament. Ustawodawca nie sprecyzował czy też nie wskazał katalogu relacji pomiędzy dawcą i biorcą w zakresie szczególnych względów osobistych to należy przyjąć szeroką interpretację tego pojęcia i wskazać sytuacje np.:

• biologiczny ojciec dziecka, które urodziło się w małżeństwie albo którego ojcostwa nie ustalono,
• małżonków po orzeczeniu rozwodu,
• przyrodniego rodzeństwa,
• osób pozostających w bliskich stosunkach przyjacielskich (seksualnych) czyli konkubentów czy homoseksualnych partnerów,
• osób pozostających w bliskich stosunkach o charakterze towarzyskim (np. narzeczony, przyjaciel rodziny) czy zawodowych (np. współpracownik),
• osób z kręgu krewnych z linii bocznej (np. ciocia, wujek, kuzyn, siostrzeniec),
• powinowatych w linii prostej (np. macocha, pasierb, teść, matka teściowej),
• powinowatych w linii bocznej (np. szwagierka).

Na wnioskodawcy- potencjalnym żywym dawcy spoczywa obowiązek wykazania istnienia szczególnych względów osobistych z biorcą. Konfiguracji, w których mogą zachodzić szczególne względy osobiste pomiędzy potencjalnym żywym dawcą, a biorcą jest wiele. Mają one charakter elastyczny, co za każdym razem podlega indywidualnej ocenie zarówno Komisji Bioetycznej oraz sądu. Należy przy tym podkreślić, że z formalnego punktu widzenia dopuszczalne jest również wystąpienie szczególnych względów osobistych także przy tzw. przeszczepach krzyżowych przy zachowaniu zasad zawartych w art. 12 i art. 13 ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu tkanek, komórek i narządów.