Zasady
poboru narządów
od dawców zmarłych

Przeszczepianie narządów jest rozpowszechnioną praktyką na całym świecie. Narządy pobierane od dawców zarówno żywych jak i zmarłych odgrywają znaczącą rolę w ratowaniu ludzkiego zdrowia. Problematykę transplantacji w Polsce, zgodną ze światowymi standardami reguluje ustawa z dnia 1 lipca 2005 roku o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. Ustawa w sposób szczegółowy reguluje zakres legalności przeprowadzanych zabiegów transplantacyjnych. W procesie nie tylko przeszczepów, ale całego procesu leczenia istotne miejsce zajmują zasady poboru narządów od dawców zmarłych.

W świetle polskiego ustawodawstwa kwestię zgody na pobranie komórek, tkanek lub narządów reguluje art. 4 i 5 tzw. ustawy transplantacyjnej. Przepis art. 4 omawianej ustawy stanowi, że komórki, tkanki i narządy mogą być pobierane ze zwłok ludzkich w celach diagnostycznych, leczniczych, naukowych a także dydaktycznych, które również mogą być pobierane w czasie sekcji zwłok, natomiast w art. 5 ustawodawca przyjął formę tzw. zgody domniemanej. Zgodnie z tą konstrukcją pobrania organów w celu ich przeszczepienia od osoby zmarłej można dokonać, jeśli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu (przeszczep ex mortuo).

Zgoda domniemana polega na możliwości zgłoszenia za życia sprzeciwu wobec pobrania narządów i komórek do transplantacji. Osobami uprawnionymi do wyrażenia skutecznego sprzeciwu wobec pobrania narządów (tkanek, komórek) ze zwłok ludzkich w celu ich przeszczepienia, są osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych (pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione), a także przedstawiciele ustawowi osób małoletnich (lub innej osoby nieposiadającej pełnej zdolności do czynności prawnych) oraz małoletni mający powyżej lat 16 a poniżej lat 18. W wypadku małoletniego powyżej lat 16 może wystąpić sprzeciw „równoległy” tj. jego samego i przedstawiciela ustawowego. Jednakże ustawowo przyjęto, że sprzeciw jednego z dwóch powyższych uprawnionych jest skuteczny względem pozostałych. Poza określeniem osób uprawnionych do złożenia sprzeciwu ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów określiła dopuszczalne prawnie formy złożenia sprzeciwu wobec pobrania. Ustawa transplantacyjna przewiduje katalog zamknięty prawnie dopuszczalnych form wyrażenia skutecznego sprzeciwu wobec pobrania. Sprzeciw potencjalnego dawcy lub jego przedstawiciela ustawowego może być skutecznie wyrażony tylko w następujących formach:

1. Wpisu w centralnym rejestrze sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich;
2. Oświadczenia pisemnego zaopatrzonego we własnoręczny podpis;
3. Oświadczenia ustnego złożonego w obecności co najmniej dwóch świadków, pisemnie przez nich potwierdzonego.

Sprzeciw ma charakter odwołalny, czyli może być w każdym czasie skutecznie cofnięty, przy zachowaniu jednak formy przewidzianej dla jego złożenia (np. przez wykreślenie w centralnym rejestrze sprzeciwów). W przypadku niezachowania wymogów formalnych, sprzeciw jest bezskuteczny. Centralny rejestr sprzeciwów prowadzony jest przez Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji (Poltransplant). Istotne jest, że sprzeciwu nie można wyrazić w imieniu innej osoby.

Procedury dotyczące poboru narządów od zmarłych dawców we wszystkich szpitalach są takie same, wśród których można wyszczególnić poszczególne etapy pobrania narządów od zmarłego dawcy:

1. Identyfikacja potencjalnego dawcy;
2. Kwalifikacja dawcy i narządów do pobrania;
3. Rozpoznanie śmierci mózgu – stwierdzonej komisyjnie przez lekarzy;
4. Autoryzacja pobrania (sprawdzenie w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów czy widnieje sprzeciw od zmarłego dawcy oraz rozmowa z bliskimi zmarłego celem weryfikacji czy złożył za życia sprzeciw ustny w obecności co najmniej dwóch świadków);
5. Opieka nad zmarłym dawcą narządów;
6. Koordynacja pobrania narządów przez uprawnionego koordynatora transplantacyjnego;
7. Pobranie narządów przez lekarzy.

Sprzeciw ma charakter odwołalny, czyli może być w każdym czasie skutecznie cofnięty, przy zachowaniu jednak formy przewidzianej dla jego złożenia (np. przez wykreślenie w centralnym rejestrze sprzeciwów). W przypadku niezachowania wymogów formalnych, sprzeciw jest bezskuteczny. Centralny rejestr sprzeciwów prowadzony jest przez Centrum Organizacyjno – Koordynacyjne do Spraw Transplantacji (Poltransplant). Istotne jest, że sprzeciwu nie można wyrazić w imieniu innej osoby.

Stwierdzenie zgonu jest podstawowym warunkiem, który umożliwia pobranie narządów od zmarłego dawcy. I tutaj należy wskazać na dwie sytuacje prawnie uregulowane, w których może dojść do pobrania narządów od zmarłego dawcy

1. Stwierdzono śmierć mózgu lub
2. Doszło do nieodwracalnego zatrzymania krążenia.

W uzasadnionych medycznie przypadkach stwierdzanie śmierci mózgu to obowiązek lekarzy, który ma na celu zaniechanie leczenia osoby zmarłej. Stwierdzenia śmierci mózgu dokonuje dwóch lekarzy. Śmierć mózgu to koniec życia, ale niestety czasami przez ludzi jest błędnie utożsamiana ze śpiączką.

Lekarz pobierający ze zwłok ludzkich narządy (komórki lub tkanki) jest obowiązany zapewnić zwłokom należyty wygląd, tak aby ich wygląd nie budził większych zastrzeżeń, czyli aby wygląd zmarłego po pobraniu narządów niewiele różnił się sprzed pobrania (art. 11). Jest to bardzo ważny przepis, ponieważ ma na celu nie tylko dbałość o estetykę zwłok ludzkich, ale przede wszystkim zachowanie godności i poszanowanie ludzkiego ciała.

Pobranie narządów od zmarłego dawcy na każdym etapie jest oparte o rygorystyczne procedury, które zapewniają przejrzystość i bezpieczeństwo.