Po otrzymaniu informacji o konieczności przeszczepienia narządu i akceptacji przez pacjenta tej opcji, zaczyna zmieniać się sytuacja prawna pacjenta a nawet jego najbliższych Pacjent, który przejdzie kwalifikację do przeszczepienia narządu trafia na Krajową Listę Oczekujących na przeszczepienie i pozostaje w oczekiwaniu na „magiczny” telefon, że znalazł się dla niego dawca zmarły od którego zostanie mu przeszczepiony narząd. Ta ścieżka jest z perspektywy jednostkowej pacjenta dość nieprzewidywalna jeśli chodzi o czas oczekiwania, który może wynosić dwa tygodnie, kilka miesięcy, a nawet kilka lat. Pomimo dostępnych statystyk dotyczących czasu oczekiwania pacjenta na narząd, w praktyce jest to jednak bardzo indywidualna kwestia. Pacjent, który został wpisany na Krajową Listę Oczekujących nie ma też żadnych gwarancji, że otrzyma narząd.
Warto wziąć pod uwagę drugie rozwiązanie, które czasowo jest nieporównywalnie szybsze i korzystniejsze dla pacjenta, czyli przeszczepienie narządu od żywego dawcy. W Polsce nie ma tzw. Banków żywych dawców, więc nie ma publicznej puli dostępnych narządów w tym modelu jak to ma miejsce w innych krajach. Niemniej jednak, żywe dawstwo narządów w Polsce jest praktykowane, rozwijane i pacjenci z satysfakcją z tego rozwiązania korzystają. Oczywiście, zasady te regulują przepisy prawa, które określają sytuację prawną dawcy narządu.
Należy zatem wyjaśnić kim jest żywy dawca narządu. W polskich przepisach żywy dawca to żyjąca osoba, od której pobierane są komórki, tkanki lub narządy. Żywym dawcą narządu może być osoba pełnoletnia, posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, co ma znaczenie dla wyrażenia świadomej zgody na zabieg pobrania narządu.
Sytuacja prawna zaczyna się zmieniać od momentu kiedy potencjalny kandydat na żywego dawcę bierze udział w kwalifikacji do pobrania, która poprzedzona jest wywiadem lekarskim, pakietem specjalistycznych badań oraz weryfikowaniem przesłanek prawnych. Kwalifikacja do pobrania od żywego dawcy jest bezpłatna co oznacza, że nie ponosi on kosztów za badania. Już na etapie kwalifikacji, kandydatowi na żywego dawcę przysługuje prawo do korzystania z katalogu praw pacjenta.
Żywy dawca podmiotem praw pacjenta
Prawa pacjenta to ogół uprawnień, które przysługują każdemu pacjentowi, któremu udzielane jest świadczenie (świadczenia) zdrowotne. Katalog praw pacjenta został uregulowany w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta . Warto podkreślić, że prawa pacjenta obowiązują w każdej placówce medycznej, która udziela świadczeń zdrowotnych, zarówno w placówkach publicznych jak i niepublicznych (szpitale, kliniki, przychodnie, hospicja, poradnie, gabinety lekarskie). Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, prawa pacjenta powinny być ogólnodostępne w każdej placówce, np. wywieszone na tablicy informacyjnej lub na stronie internetowej, po to, aby każdy, kto zamierza korzystać lub korzysta ze świadczeń zdrowotnych, mógł się z nimi w każdym czasie łatwo zapoznać. W maju 2018 r. w Polsce weszło w życie RODO, które wzmacnia prawną ochronę danych osobowych, zwłaszcza danych medycznych, czyli tych, dotyczących odnoszących się do zdrowia pacjenta. bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej. Pacjentowi przysługuje prawo do poszanowania godności i intymności, do wyczerpującej i zrozumiałej informacji o swoim stanie zdrowia, do zachowania tajemnicy informacji na swój temat, do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych, prawo do dokumentacji medycznej w każdym czasie, prawo do leczenia bólu, prawo do opieki duszpasterskiej, prawo do dochodzenia swoich praw, prawo zgłaszania działań niepożądanych, prawo do prywatności swojej i najbliższych, prawo do depozytu, prawo do bezpłatnych świadczeń zdrowotnych, prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii lekarskiej.
Wymogi prawne postawione żywemu dawcy
Art. 12 ust.1 określa warunki, na podstawie których można pobrać narząd od żywego dawcy. Pobranie jest możliwe, gdy następuje na rzecz krewnego w linii prostej, rodzeństwa, osoby przysposobionej lub małżonka, lub na rzecz innej osoby, o ile przemawiają za tym szczególne względy osobiste, z zastrzeżeniem uzyskania zgody sądu.
Lekarze pobierający i przeszczepiający ustalają zasadność i celowość pobrania i przeszczepienia narządu od określonego dawcy do określonego biorcy, czyli dlaczego przeszczepienie jest niezbędne i jakie korzyści przyniesie biorcy. Pobranie narządu poprzedzone jest niezbędnymi badaniami lekarskimi, w których określa się czy ryzyko zabiegu nie wykracza poza przewidywane granice dopuszczalne do tego rodzaju zabiegów i nie upośledzi w istotny sposób stanu zdrowia dawcy. Kandydat na dawcę musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Wyraża on pisemną zgodę na pobranie narządu i przeszczepienie go wskazanemu biorcy. Pobranie narządu od osoby, która leczy się psychiatrycznie, nawet skutecznie jest ryzykowne, ponieważ wyrażenie zgody na zabieg może budzić uzasadnione wątpliwości, co do ustawowej świadomej zgody na zabieg. Donacja od żywego dawcy na rzecz biorcy zawsze ma charakter bezpłatny. Chęć uzyskania jakichkolwiek korzyści materialnych lub niematerialnych związana jest z ponoszeniem odpowiedzialności karnej.
Kandydat na dawcę przed wyrażeniem zgody na pobranie musi zostać poinformowany pisemnie o ryzyku, rodzaju zabiegu oraz dających się przewidzieć następstwach dla jego stanu zdrowia w przyszłości w związku z pobraniem. Żywym dawcą narządu nie może być kobieta w ciąży.
Ustawa transplantacyjna nie definiuje pojęcia „szczególne względy osobiste”, co można uznać za jej mankament. Ustawodawca nie sprecyzował czy też nie wskazał katalogu relacji pomiędzy dawcą i biorcą w zakresie szczególnych względów osobistych; należy przyjąć szeroką interpretację tego pojęcia i wskazać konkretną sytuację np.: biologiczny ojciec dziecka, które urodziło się w małżeństwie albo którego ojcostwa nie ustalono, małżonkowie po orzeczeniu rozwodu, przyrodnie rodzeństwo, osoby pozostających w bliskich stosunkach przyjacielskich (seksualnych) czyli konkubenci czy homoseksualni partnerzy, osoby pozostające w bliskich stosunkach o charakterze towarzyskim (np. narzeczony, przyjaciel rodziny) czy zawodowych (np. współpracownik), osoby z kręgu krewnych z linii bocznej (np. ciocia, wujek, kuzyn, siostrzeniec), powinowaci w linii prostej (np. macocha, pasierb, teść, matka teściowej), powinowaci w linii bocznej (np. szwagierka).
Legitymacja żywego dawcy narządu
Tytuł Zasłużony Dawca Przeszczepu przysługuje osobie, która oddała szpik lub inne regenerujące się komórki i tkanki więcej niż jeden raz oraz dawcy narządu. Odznakę i legitymację potwierdzającą posiadanie tytułu Dawca Przeszczepu wydaje zakład opieki zdrowotnej, który pobrał szpik lub inne regenerujące się komórki lub tkanki . Kierownik podmiotu leczniczego, w którym dokonano pobrania szpiku lub innych regenerujących się komórek i tkanek, zawiadamia listem poleconym dawcę szpiku lub innych regenerujących się komórek i tkanek o terminie i miejscu wręczenia odznaki „Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Zawiadomienie wysyła się nie później niż na 30 dni przed terminem wręczenia odznaki „Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Kierownik podmiotu leczniczego, lub osoba przez niego upoważniona dokonuje wręczenia odznaki „Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Odznakę i legitymację potwierdzającą posiadanie tytułu Zasłużony Dawca Przeszczepu wydaje Minister Zdrowia na WNIOSEK Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego do Spraw Transplantacji „Poltransplant”.
Jakie informacje zawiera wniosek?
- imię i nazwisko;
- datę i miejsce urodzenia;
- adres miejsca zamieszkania lub adres do korespondencji;
- numer PESEL, jeżeli posiada;
- datę i miejsce pobrania;
- określenie narządu, szpiku lub innych regenerujących się komórek i tkanek, które pobrano;
- nazwę i adres podmiotu leczniczego, w którym dokonano pobrania;
- imię i nazwisko lekarza, który dokonał pobrania.
Do wniosku dołącza się dokument wystawiony na podstawie dokumentacji medycznej osoby, której dotyczy wniosek, przez kierownika podmiotu leczniczego, w którym dokonano pobrania szpiku lub innych regenerujących się komórek i tkanek albo narządu, określający datę i miejsce pobrania. Minister Zdrowia zawiadamia listem poleconym osobę, której dotyczy wniosek, o terminie i miejscu uroczystego wręczenia odznaki „Zasłużony Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Zawiadomienie to wysyła się nie później niż na 30 dni przed terminem uroczystego wręczenia odznaki „Zasłużony Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Minister Zdrowia lub osoba przez niego upoważniona dokonuje uroczystego wręczenia odznaki „Zasłużony Dawca Przeszczepu” wraz z legitymacją. Ewidencję osób, którym nadano odznakę „Zasłużony Dawca Przeszczepu”, prowadzi urząd obsługujący Ministra Zdrowia. Tytuł Zasłużony Dawca Przeszczepu może zostać przyznany tej samej osobie tylko jeden raz. W ustawie mowa jest także o spełnieniu dodatkowej przesłanki jaką jest propagowanie dawstwa tkanek, komórek i narządów. Dawcy narządu przysługuje uprawnienie do korzystania, poza kolejnością z ambulatoryjnej opieki zdrowotnej oraz korzystania z aptek bez kolejki. Dawca narządu może liczyć jeszcze na dodatkowy przywilej w niektórych miastach Polski Zasłużony Dawca Przeszczepu jest zwolniony z opłat za korzystanie z transportu miejskiego.
Świadczenia zdrowotne zagwarantowane przed i po pobraniu od żywego dawcy
Żywym dawcom narządu wykonuje się pomocnicze i specjalistyczne badania diagnostyczne mające na celu określenie stanu zdrowia tych dawców, co zostało określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 25 kwietnia 2006 r. w sprawie rodzaju i zakresu badań żywych dawców narządu wykonywanych w ramach monitorowania ich stanu zdrowia. Pomocnicze i specjalistyczne badania diagnostyczne wykonywane żywemu dawcy przysługują przed pobraniem narządu, trzy miesiące po pobraniu narządu oraz 12 miesięcy do 10 lat (w kolejnych latach co 12 miesięcy) po pobraniu narządu. Katalog badań został określony we wspomnianym rozporządzeniu Ministra Zdrowia.
Zasiłek chorobowy a pobranie narządu
Od 1 stycznia 2022 roku za okres niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia chorobowego zasiłek chorobowy przysługuje nie dłużej niż przez 91 dni za wyjątkiem niezdolności do pracy, która wynika z poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców narządów (tkanek, komórek też) oraz zabiegowi pobrania narządu (tkanek, komórek). i może wynosić 182 dni.
Sytuację prawną dawcy narządu określa ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. 2005 Nr 169 poz. 1411) oraz też inne przepisy szczegółowe, które odnoszą się sytuacji prawnej pacjenta w toku udzielanych mu świadczeń zdrowotnych o których w powyższym materiale wspomniano.
